Türkmenistan Cumhuriyeti

 

TARİHÇE
Türkmenler, Türklerin Oğuz grubundandırlar. Ancak, Türkmenleri diğer Ortaasya Türklerinden ayrı tutmak mümkün değildir. Özellikle Safevi Türk hükümdarı Nadir Şah’tan sonra İranlıların saldırılarına uğrayan Türkmenler 1835′ten sonra Merv bölgesine doğru yayılmaya başlamışlardır. 1860′da Kuşid Han’ın önderliğinde Farsları yenilgiye uğratmışlar ve bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.

 

1873 te Ruslar Hive’yi işgal etmişler ise de daha sonra yenilgiye uğramışlardır. 1916 da başlayan Türkistan ulusal ayaklanması devam etmiş, 1920′de Hive’yi tamamen ellerine geçirmişlerdir. 1924′te ise Türkmenistan SSCB kurulmuştur.
7 Ocak 1990 tarihinde Türkmenistan’da seçimler yapılmış, resmi dil Türkmence olarak kabul edilmiştir. Türkmenistan 22 Haziran 1990 tarihinde egemenliğine, 27 Ekim 1991 tarihinde ise yeni cumhuriyetlerine kavuşmuşlardır.
Türkmenistan’da daha çok Güneybatı Türk lehçeleri ya da Oğuzca grubuna giren ve Azeri Türkçesiyle Türkiye Türkçesine yakın bir dil kullanılmaktadır.

 

DEMOGRAFİK DURUM
Nüfusun Etnik Yapısı Grup Nüfus içindeki payı ( % )
Türkmen 87
Özbek 8.2
Rus 2.7
Kazak 1
Diğer 1.1

 

Nüfusun % 45′i şehirlerde, % 55′i ise kırlık alanlarda yaşamaktadır. Nüfus artış oranı yüzde 2.7′dir. Ortalama hayat süresi 65.8 , bebek ölüm oranı yüzde 4.5 ; nüfus yoğunluğu kilometre karede 8.72′ dir. Bugün, dünyada yaşayan Türkmenlerin 4 milyonu Türkmenistan’da; 400.000′i Afganistan’da; 500.000′i İran’da; yaklaşık 500.000′i Irak’ta yaşamaktadır.

 

Yaş grubu Toplam Nüfustaki payı ( % )
0-14 38
15-64 58
65- 4

 

SİYASİ – SOSYAL YAPI
Eski Türk devlet gelenekleri bağımsız Türkmenistan Cumhuriyetinde de devam etmektedir. Ülkede en yüksek idari organ Cumhurbaşkanlığı makamıdır. Daha sonra sırasıyla Türkmenistan Meclisi, Başbakanlık, Başbakan yardımcıları, Bakanlıklar, Devlet komiteleri gelmektedir. Güçlü bir merkezi idare ve hiyerarşik yapı mevcuttur. Ayrıca Aksakalların (yaşlı bilgeler) katıldığı bir ihtiyarlar heyeti Cumhurbaşkanına danışmanlık etmektedir. Türkmenistan bağımsızlığını ilan ettikten sonra, Saparmurat Türkmenbaşı 21 Haziran 1992 tarihinde gerçekleştirilen ilk genel seçimlerde oyların yüzde doksan dokuzunu alarak Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 15 Ocak 1994 tarihinde yapılan referandumda yüzde doksan dokuz kabul oyu ile Cumhurbaşkanlık süresi, seçildiği tarihten itibaren 10 yıl olarak yeniden tespit edilmiştir. Aralık 1999 da Türkmenbaşı, Ebedi Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Hükümet Başkanlığı Cumhurbaşkanı tarafından yürütülmekte olup, 7 Başbakan Yardımcısı, 20 Bakan ve 7 Bakan yetkisine haiz Komite Başkanı vardır. Ülkenin tek partisi, Başkanlığını Cumhurbaşkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın yaptığı Türkmenistan Demokratik Partisidir. Ülke dışında siyasi bir takım gruplar mevcuttur. Ancak ülke içinde muhalefet olabilecek bir siyasi grup bulunmamaktadır. Türkmenistan’da beş ayrı vilayet vardır : Ahal (merkez Aşkabat), Balkan (merkez Balkanabat), Daşoğuz (merkez Daşoğuz), Lebap (merkez Türkmenabat), Merv (merkez Merv).

 

EKONOMİK DURUM
Türkmenistan yeraltı kaynakları zengin, ekonomik potansiyeli yüksek bir ülkedir. Türkmenistan’da hakim olan siyasi istikrar ülkenin kalkınmasına destek vermektedir. Türkmenistan’ın kalkınma stratejisinin temelini “abadancılık” politikaları oluşturmaktadır. “Abadancılık” siyasetine uygun olarak gerçekleştirilen büyük iktisadî ve sosyal değişimler, Türkmenistan’ı ileriye taşıyan ilk adımlarıdır. “Abadancılık” hedefleri doğrultusunda Türkmenistan’da çıkarılan doğalgazın 120 milyar metre küpe çıkarılması plânlanmıştır. Aynı proje doğrultusunda 2002 yılına kadar, ülkenin gıdada dış bağımlılıktan kurtulması hedeflenmiştir. 1 milyon 600 bin ton/yıl pamuk üretiminin 2002 yılına kadar yaklaşık iki milyon tona ulaşması beklenmektedir. Yeni dönemde Türkmenistan, dış iktisadi ilişkilerini daha da yoğunlaştırarak, yeni dünya pazarlarına açılmayı hedeflemektedir. Yabancı şirketlerin Türkmenistan’daki yatırımlarını teşvik eden ve haklarını koruyan hukuki teminatlar oluşturulmuştur.
 

TARIM VE HAVYANCILIK
Toplam yüzölçümünün üçte ikisi çöl olan ülkenin, tarıma elverişli alanı sadece % 13′tür. Bu sebeple tarım sadece nehir vadilerinde ve vahalarda yapılmaktadır. Başlıca tarımsal ürünleri pamuk, doğal ipek, meyan kökü, buğday, arpa, mısır, susam, karpuz, kavun ve üzümdür. Yeni Türk Cumhuriyetleri arasında ikinci pamuk üreticisi olan Türkmenistan’da, son yıllarda üretilen pamuğun işlenmesine ve ülke içinde değerlendirilmesine önem ve-rilmektedir. Türkmenistan’da nüfusun yarısından biraz fazlasının (yüzde 54.6) köylü nüfusu olması ve çalışanların yüzde 41.1′inin tarımda yer alması, millî gelirin yarısına yakın kısmının (yüzde 47.7) tarım sektöründen sağlanması, Türkmenistan’a bir tarım ülkesi görünümü vermektedir.
Türkmenistan tarımını geliştirecek en önemli faktör sulamadır. Ülkenin en büyük su kaynağı olan Amu Derya’dan 640.000 hektar arazi sulanmakta; ayrıca Türkmenistan-Öz-bekistan sınırı boyunca açılan kanallardan da su alınarak sulama yapılmaktadır.
Türkmenistan’da kıraç ve step alanlarda koyunculuk, araziyi değerlendiren önemli bir hayvancılık kolu olarak görülmektedir. Ülkenin çöl kısımlarında güneş enerjisi sisteminden yararlanmak suretiyle ve derin kuyu pompaları ile su çıkarılarak mera ıslahı ön plana çıkarılmıştır. Buna paralel olarak, hayvancılık da teşvik edilmektedir. Üretimi arttıracak faktörler arasında sermayenin özel bir yeri bulunduğu bilinmektedir.

 

SANAYİ
Ülkede gıda sanayii üretimi yüzde 13-14 payı ile küçümsenemeyecek konumdadır. Gıda sanayi üretimi içinde et ve mamülleri, un ve mamülleri, süt ve mamüllerinin üretimleri ilk sıraları almaktadır. Türkmenistan’ın başlıca sanayi tesisleri petrol ve pamuğa dayalıdır. Son yıllarda petrol rafinerileri, gaz çıkarılması, kimya sanayii, elektrik sanayii ve makine imalatı ürünleri ile azotlu gübre, halı ve tekstil ürünlerindeki artış sanayi sektöründe canlılık meydana getirmiştir. Sanayi sektörü, büyük ölçüde enerji, diğer doğal kaynaklar ve pamuğa dayalıdır. Ülkede, Türkmenbaşı ve Türkmenabat olmak üzere, iki büyük rafineri bulunmaktadır. Yurt içinde üretilen petrolü işlemekte olan Türkmenbaşı Rafinerisinin kapasitesi 5.5 milyon ton/yıldır. Ülkedeki 61 tekstil fabrikasının üretimi toplam sanayi üretiminin üçte birini teşkil etmektedir. Ülkede çıkarılmakta olan diğer mineralleri işleyen kimya tesisleri oldukça gelişmiştir. Kimya endüstrisi toplam endüstrinin üçte birini oluşturmaktadır.
İnşaat yatırımları, genellikle büyük endüstriyel projelere ve yetersiz alt yapılarının tamamlanmasına ve modernizasyona ilişkindir. Makina endüstrisi, petrol makinaları, pompaları, vantilatör, buldozer ve kablo üzerinde yoğunlaşmıştır. İnşaat sektörünün ekonomideki payı millî gelirin dörtte birini oluşturur.

 

PETROL – DOĞALGAZ VE MADENLER
Türkmenistan’ın değerli maden kaynakları bulunmaktadır. Özellikle petrol ve doğalgaz en önemli yeraltı kaynaklarıdır. Çıkarılan petrolün kalitesi çok yüksektir ve henüz işlenmemiş geniş petrol sahaları vardır. Doğal kaynakların, tanıtım ve ayırımı yeterli ölçüde yapılmamış olmakla birlikte, doğalgaz ve petrol kaynakları yanı sıra önemli maden kaynaklarına da sahiptir. Türkmenistan’ın yeraltı kaynakları arasında çok değişik türde maden yatakları bulunmaktadır (petrol, gaz, kükürt, potasyum, kaya tuzları, bazı nadir metaller, v.b. ). Türkmenistan’ın maden sanayi esas olarak doğalgaz ve petrol üretimine bağlıdır. Ayrıca sodyum sülfat ve sodyum bileşikleri, kükürt, sofra ve potasyum tuzları, iyod , brom, alçıtaşı, kil ve yapı taşları diğer maden üretimleridir.
Türkmenistan’da Hazar selfi de dahil olmak üzere 21 trilyon metreküp doğalgaz ve 6.8 milyar ton petrol rezervi vardır. Petrol, genellikle Hazar Denizi ve yakınlarında bulunduğu halde, doğalgaz Hazar denizi kıyılarında ve daha çok ülkenin kuzey ve doğu bölgelerinde bulunmaktadır.
Türkmenistan, Türk Cumhuriyetleri içinde, en büyük doğalgaz rezervine sahip ülkedir. Türkmenistan doğalgazı Sovyet döneminden kalan boru hatlarıyla bölgedeki diğer ülkelere sevk edilmektedir. Doğalgaz ihracatının yanı sıra, yılda 15 milyar kws üretilen elektriğin de % 40′ı diğer Ortaasya ülkelerine ihraç edilmektedir.
Türkmenistan doğalgazı yeni kurulacak doğalgaz boru hattı ile hem Türkiye’de kullanılabilecek hem de Türkiye üzerinden Avrupa’ya sevk edilebilecektir. Bu konuda iki ülke arasında görüşmeler devam etmektedir.

 

Türkmenistan’da ulaşım demiryolu, karayolu, havayolu ve deniz yoluyla yapılmaktadır. Demiryolları ağının uzunluğu 2.138 km’dir. Yük taşımacılığı demiryollarına kaydırılmış olup bu yolların bir bölümü de çift hatlıdır. Türkmenistan’da 21.400 km uzunluğunda karayolu ağı bulunmaktadır. Deniz yolu olarak Hazar Denizi kıyısındaki Krasnovodsk (Türkmenbaşı) limanı önemli bir ulaşım merkezidir. İleride, buradan nehir yollarıyla Avrupa’ya ulaşılması hedeflenmektedir. Havayolu ulaşımı ise Aşkabat Türkmenbaşı hava limanından yapılmaktadır.

 

BANKACILIK VE SİGORTACILIK
Türkmenistan, 1 Kasım 1993′te ruble kullanımını tamamen terketmiş ve yeni para birimi olarak “Manat”ı kullanmaya başlamıştır. Türkmenistan Devlet Bankası para politikalarını organize etmekte ve tedavüldeki para miktarını kontrol altında tutmaktadır. Bu banka aynı zamanda ticari bankaları finanse etmekte, içeride ve dışarıda hesap açmakta, hesap durumlarını ayarlamakta, ülkenin iç ve dış borç servisini yapmaktadır.Ticari bankaların çalışabilme ve döviz tutma yetkisi de Devlet Bankası lisansıyla mümkün olmaktadır. Ticari bankaların esas görevi mali kaynakları kabul etmek, onları en makul şekliyle ekonomiye kanalize etmek ve mevcut şartlar içerisinde geri ödenmesini sağlamaktır. Türkmenistan Devlet Bankası talimatıyla ticari bankalar, devlet bütçesi adına nakit hareketi de sağlayabilmekte, piyasaya para sürebilmektedirler. Türkmenistan’da faaliyet gösteren bankaların başlıcaları şunlardır :

 

Türkmenbank, Türkmenistan Devlet Bankası, Türkmenistan Ziraat Bankası, Türkmen Sanayi Bankası, Sanayi Bankası, Vnesheconombank, İnvestbank, Doğalgaz Bankası, Yol Bankası, Halkbank ( Türkiye ), Ziraat Bankası ( Türkiye )

 

TÜRKMENİSTAN TÜRKİYE İLİŞKİLERİ
Türkiye ile Türkmenistan halkı sıcak ilişkiler içerisindedirler ve bu ilişkiler giderek yoğunlaşmaktadır.. 16 Aralık 1991 tarihinde Türkmenistan’ı ilk tanıyan ülke Türkiye olmuştur. 26 Mart 1992 tarihinde ilk büyükelçiliği açan ülke de Türkiye’dir.

 

T.C. Millî Eğitim Bakanlığı tarafından 1993-1994 yılında Aşkabat Anadolu Lisesi, bir İlkokul ve Türkiye Türkçesi Öğretim Merkezi hizmete açılmıştır. Ayrıca Millî Eğitim Bakanlığı’nca, 1996 yılında, içinde meslek edindirme kursları bulunan bir merkez açılmıştır. Millî Eğitim Bakanlığı yaklaşık üç bin öğrenciye Türkiye lise ve üniversitelerinde eğitim imkanı sağlamıştır. Latin alfabesine geçen Türkmenistan’ın ders kitaplarının bazıları Türkiye’de bastırılmış ve gönderilmiştir.

 

Türkmenistan’dan Türkiye üniversitelerine öğrenci gönderme uygulaması düzenli olarak sürdürülmektedir. 1993 Ağustos ayından bu yana Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) Türkmenistan’da düzenli olarak faaliyet göstermektedir.

 

T.C.Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından Aşkabat’ta içerisinde yedi bin kişilik camiin de bulunduğu bir kültür sitesi yaptırılmıştır. Üç bin beşyüz metrekarelik merkezde kütüphane ve konferans salonu da bulunan sitede, Türkiye Büyükelçiliği’nin denetiminde iki ülke dostluğunu güçlendiren yoğun kültür faaliyetleri sürdürülmektedir.

 

Mahtumkulu Üniversitesi Kampüsü içerisinde Türkiye Diyanet Vakfı tarafından inşa edilen İlahiyat Fakültesi ve İlahiyat Lisesi bulunmaktadır. Türk müteşebbislerinin bu bölgedeki çalışmalarına destek sağlamak amacıyla Türk Eximbank, Türkmenistan’a 1994 yılı sonuna kadar ürün ihracı ve yatırım kredisi olarak yaklaşık 90 milyon dolar kredi sağlamıştır. Türkmenistan’ın bağımsızlığını takiben aldığı ilk kredi Türk Eximbank kredisi olmuştur.

 

Türkmenistan ekonomisinin kalkınmasında Türk İşadamlarının büyük katkıları bulunmaktadır. Bugün, Türkmenistan’da gerçekleştirilen tekstil yatırımlarının hemen tamamı, tecrübeli Türk tekstilciler tarafından ortaya konulmuş ve başarıyla işletilmektedir. Diğer taahhüt işlerinin yüzde kırka yakını, Türk müteahhitler tarafından sürdürülmektedir. 21 Ocak 2000 tarihini Türkmen-Türk Kardeşlik Bayramı ilan eden Cumhurbaşkanı Saparmurat Türkmenbaşı, Türkmenistan-Türkiye ilişkilerinde yeni bir sayfa açıldığını ifade etmiştir.