Özbekistan Cumhuriyeti

 

 

TARİHÇE
Tarihi kaynaklara göre Özbekistan adı, 1313-1340 tarihlerinde Altun Orda Devleti’nin başına geçen Özbek Beğ’in adından gelmektedir. Bu dönemde bütün Kıpçak boylarında Türkçe konuşulduğu bilinir. 1428-1468 tarihleri arasında Özbekler birbiriyle çok yakın dayanışma içine girmişler ve 1500-1510′da Maveraünnehir bölgesini ele geçirmişlerdir. Ancak 1740′ta İran Hükümdarı, Buhara’yı ele geçirmiş ve buradaki Özbek Hanlığı’na son vermiştir. Buhara’nın başına 1753′te Muhammed Rahim geçmiş, bu dönem 1920′ye kadar sürmüştür.
1924′te bugünkü Özbekistan Cumhuriyeti kurulmuş, ancak 1945′ten sonraki yıllarda Sovyetlerin denetimine girmiştir. Özbekistan’da Kongrat, Nagman, Mangıt, Toyaklı, Savay, Barın, Üç Urug, Burgut, Arlat, Kanglı, Baştaş, Karakalpak gibi boylar bulunmakta ve bunlar Özbekistan’ın bütününü oluşturmaktadırlar. SSCB’nin çöküşüyle birlikte Özbekistan 20 Haziran 1990′da egemenliğini; 31 Ağustos 1991′de ise bağımsızlığını kazanmıştır.

 

DEMOGRAFİK DURUM
Nüfusun Etnik Yapısı Grup Nüfus içindeki yüzdesi
Özbek Türkleri 80
Rus 5.5
Tatar Türkleri 1.5
Kazak Türkleri 3
Tacik 5
Karakalpak 2.5
Diğer 2.5

 

Yaş grubu Toplam nüfustaki payı
0-14 % 37
15-64 % 58
65- % 5

 

SİYASİ- İDARİ YAPI
Özbeklerde devlet teşkilâtı eski Türk geleneklerinin devamı gibidir. En yüksek idari organ Cumhurbaşkanlığı makamıdır. Daha sonra sırasıyla Özbekistan Meclisi, Başbakanlık, Başbakan yardımcılıkları, Bakanlıklar, Devlet komiteleri gelmektedir. Güçlü bir merkezi idare ve hiyerarşik yapı mevcuttur.

 

Ülkede birden çok parti bulunmaktadır :
Parti Adı Başkanı
1- Demokratik Halk Partisi Abdulhafız Celalov
2- Vatan Terakkiyatı Partisi Anvar Yoldaşev
3- Adalet Sosyal Demokrat Partisi Turgunpulat Daminov
4- Milli Tikleniş Partisi İbrahim Gafurov
5- Erk Demokratik Partisi Muhammed Salih (Halen Özbekistan dışında)
6- Birlik Hareketi Abdurrahim Polatov
7- Fidokarlar Partisi Erkin Norbotayev

 

EKONOMİK DURUM
Özbekistan çok zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Altın, doğalgaz, alüminyum, tungsten, kömür, mermer yatakları ön sıradadır. 1998 verilerine göre yılda 61 milyar m3 doğalgaz üretilmektedir. Dünyanın en kaliteli altını burada üretilmekte olup, yıllık 80 ton civarındadır. Bakır rezervleri 800 milyon ton, olarak tahmin edilmektedir. Kömür üretimi yıllık 6 milyon tondur. 1991 yılında bağımsız Özbekistan Merkez Bankası kurulmuştur.

 

TARIM VE HAYVANCILIK
Özbekistan’ın iklimi kara iklimidir. Bu sebeple ülkenin sadece % 9′u tarıma elverişlidir. Ülkede pamuk önemli yer tutmaktadır. Özbekistan, pamuk üretiminde dünyada dördüncü durumdadır. Ayrıca meyve, sebze, pirinç yetiştirilmekte ve ipek üretilmektedir. Ekonomik yapısı tarım ağırlıklıdır. Nüfusun % 30′u tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarımsal üretim kolhozlar, sovkhozlar ve meşhozlar (devlet kuruluşları) aracılığıyla yapılmaktadır.
ÜIke ekonomisinde hayvancılık önemli yer tutar. Sığır, koyun, keçi ve kümes hayvanları vardır. Yıllık yün üretimi 1998 verilerine göre 60.000 ton civarındadır ve özellikle ihraç ürünü olan astragan kürk koyunculuğu büyük önem kazanmıştır. Özbekistan sanayii daha çok petrokimya ağırlıklıdır. Yılda 1.5 milyon ton gübre üretmektedir. Ayrıca pamuk üretimine dayalı olarak kimya sanayii gelişmiştir.
1997 yılı verilerine göre ekonomide sektörlerin dağılımı şöyledir: Sanayi % 27, tarım % 26, hizmet sektörü % 47. Hafif sanayi ürünleri ipekli ve pamuklu kumaşlardır. Aral Gölü kıyısında havyar üretme ve işleme tesisleri bulunmaktadır.
 

BANKACILIK VE SİGORTACILIK
1991 yılında çıkarılan Bankacılık Kanunu ile Özbekistan Devlet Bankası’nın kurulmasına karar verilmiş; Mart 1992′de sözkonusu banka Merkez Bankası haline getirilmiştir.
Özbekistan’da banka sistemini;
1- Merkez Bankası,
2- İlgili sektörleri destekleyen sanayi- inşaat bankaları,
3- Dış ticaret ve döviz işlemlerini yürütmede Merkez Bankası tarafından yetkilendirilen Dış Ekonomik Faaliyet Bankaları,
4- Özbekistan vatandaşlarından mevduat toplayan ve onları kredilendiren mevduat bankaları,
5- Çeşitli devlet kurumlarının biraraya gelerek, merkezi bir yapıda kurdukları devlet bankaları oluşturur.

 

Bankacılık faaliyetlerindeki değişiklerden sonra kurulan 29 özel bankadan 5′i dış ticaret işlemlerini yürütmektedir. Özbekistan milli parası üzerinde hızlı etüt çalışmaları yapılmış ve “Sum”, milli para olarak kabul edilmiştir.

 

TÜRKİYE İLE İLİŞKİLER
Bağımsızlık ilânından sonra Özbekistan ile Türkiye arasında ekonomik, kültürel ve sosyal ilişkiler sıklaşmıştır. Cemal Kemal ve Enver Kasımov gibi aydınlar işsizlik, yabancı sermaye, dış pazarlara açılma ve diğer konularda Özbekistan’ın Türkiye’nin izlediği yolu izlemesi gerektiğini salık vermektedirler. Ayrıca bu aydınlar bütün Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinin kendilerine model olarak Türkiye’yi almaları gerektiğini dile getirmektedirler. Türkiye ile Özbekistan arasında bugüne kadar 39 protokol, 42 anlaşma, 25 mutabakat zabtı, 8 ortak bildiri ve 12 sözleşme imzalamıştır.

 

EN ÇOK İHRACAT YAPILAN ÜLKELER
Rusya Federasyonu, Japonya, İran, Türkiye, ABD, Kanada, Hindistan, Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan, Almanya, İtalya, Malezya, Endenozya, Afganistan, Ukrayna, Suudi Arabistan.

 

EN ÇOK İTHALAT YAPILAN ÜLKELER
Rusya Federasyonu, Avusturya, Birleşik Arap Emirlikleri, Japonya, İsrail, İran, Güney Kore, Türkiye, ABD, Kanada, Hindistan, Ukrayna, Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan, Almanya, İtalya, Malezya, Almanya , Endenozya.

 

TİCARETE KONU BAŞLICA MALLAR
Tekstil, petrol ve petrol ürünleri, pamuk, pamuk ipliği, ham alüminyum, metal hurdaları, klima cihazları, elektrik motorları, meyve konserveleri, şarap, deri, gıda sanayii