Kâtip Çelebi tarih, coğrafya, bibliyografya ve biyografya ile ilgili çalışmalar yapmış Osmanlı âlimi.

HAYATI

1608 (H. 1017)de İstanbul’da doğdu. Babasının adı Abdullah’tır. Babası, Osmanlı devlet ve siyaset adamlarının yetiştirildi. Enderun mektebinde tahsil görerek yetişmiş bir askerdir. Mustafa bin Abdullah, ordu kâtipliğinde bulunduğu için ulema ve halk arasında Kâtip Çelebi diye tanındı. Hacca gittiği ve başmuhasebeci ikinci halifesi olduğu için Hacı Halife ismiyle meşhur oldu. Babası dindar bir kişi olduğu için beş-altı yaşlarında onu ilme teşvik etti. O da İmam Îsâ Halîfe-i el-Kırîmî’den Kur’ân ve tecvid dersleri almaya başladı. On dört yaşına kadar çeşitli hocalarından din ve fen ilimleri tahsil etti.

On dört yaşında Anadolu muhasebesi kalemine kâtip oldu. 1624 yılında babasıyla birlikte Tercan, bir sene sonra da Bağdat Seferi’ne çıktı. Dönüşte babası bir müddet Diyarbakır’da kaldı. 1627-1628’de Erzurum kuşatmasına katıldıktan sonra İstanbul’a geldi ve yaklaşık iki sene, Bağdat Seferi’ne katılana kadar, Kâdızâde’nin derslerine devam etti. 1630 Bağdat kuşatmasında ordunun defterini tuttu. Seferden sonra tekrar İstanbul’a dönerek Kâdızâde’nin derslerine devam etti. 1633–1635 Halep Seferi’nde hacca gitme fırsatı buldu. Dönüşte bir kış Diyarbakır’da kalıp oradaki âlimlerle görüştü. 1635 senesinde Sultan Dördüncü Murat ile Revan Seferine katıldı. On sene kadar çeşitli savaşlarda bulunduktan sonra İstanbul’a döndü ve kendisini tamamen ilme verdi.

A’rec Mustafa Efendi, Ayasofya dersiamı Abdullah Efendi ile Süleymaniye dersiamı Mehmed Efendiden ders aldı ve A’rec Mustafa Efendiyi kendisine üstâd edindi. Bir taraftan kendisi öğrenirken, diğer yandan birçok talebeye ders verdi.

1645’te Girit Seferi münasebetiyle haritaların nasıl yapıldığını, tedkik etti ve bu konuyla ilgili yazılan eserlerde çizilen haritaları gördü. Bu arada memuriyetten ayrıldı ve üç yıl vazife almadı. Bu üç yıl içinde bazı talebelerine çeşitli konularda dersler verdi. Yine bu zaman içinde âni olarak hastalandığı için tedavi çarelerini aramak maksadıyla tıp kitapları okudu. Kalbini kötülüklerden temizlemek, manevî sağlığa kavuşmak için de Esmâ ve Havâs kitaplarını okudu. Din âlimlerine olan aşırı sevgisi sebebiyle devamlı onlarla beraber olmaya çalışırdı. 1648 yılında tekrar memuriyete girdiğinde Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendinin en yakın arkadaşlarından oldu ve pek çok eserini bu yıllarda yazdı.

Kâtib Çelebi 1656 senesinde vefat etti. Kabri, Vefa’dan Unkapanı’ndaki Mahmudiye (Unkapanı) Köprüsüne inen büyük caddenin sağ kenarındadır.

Kâtip Çelebi çalışkan, iyi huylu, vakarlı, az konuşan, çok yazan biri olarak bilinir. Arapça, Farsça yanında Lâtince’yi de bilirdi. Osmanlı Devleti’nde batı ilmiyle en fazla ilgilenen, doğu ilmiyle mukayesesini ve sentezini yapan ilk Türk ilim adamlarından biridir.

ESERLERİ

1.Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütüb vel-Fünûn: Arabça, çok kıymetli bir eserdir. On beş bine yakın kitap ve on bine yakın müellifi tanıtan büyük bir bibliyografya ansiklopedisi mahiyetindedir. Mısır’da, Almanya’da, İstanbul’da basıldı. Lâtinceye de tercüme ve tâb edildi.

2.Cihannüma: En eski coğrafya kitabımızdır. Haritalarıyla birlikte İbrahim Müteferrika matbaasında basılmıştır. Daha sonra yazılacak coğrafya kitaplarımıza kaynak teşkil edebilecek bu eser, Avrupa dillerinde tercüme edilmiştir.

3.Tuhfet-ül Kibâr fî Esfâr-il Bihâr: Denizcilik târihi bakımından mühim bir eserdir. Osmanlı Devleti zamanındaki deniz savaşlarından bahseder.

4.Takvîm-üt-Tevârîh: Âdem aleyhisselâmdan 1648 târihine kadar geçen vakaların kronolojik açıklamasını ihtivâ eder. Arabî ve Farisî dilde basılmıştır.

5.Fezleket-üt-Tevârîh: Bir mukaddime, üç usul ve bir son sözden ibâret olan bu eser, varlıkların başlangıcı, peygamberlerin ve hükümdârların târihi diye hülâsa edilebilecek bir târih kitâbıdır.

6.Fezleke: Fezleket-üt-Tevârih’in devamı niteliğindedir. 1591’den 1654 tarihîne kadar vuku bulan olayları anlatır. 1879’da iki cilt olarak basılmıştır.

7. Kanunname,

8. Tarih-i Firengî Tercümesi,

9. Tarih-i Kostantiniyye ve Kayâsire,

10.İrşâd-ül-Hayâfâ ilâ Tarih-ul-Yunan ver-Rum,

11. Süllem-ül-Vusul ilâ Tabakât-ilFuhûl,

12. İhlâm-ül-Mukaddes,

13.Tuhfet-ül-Ahfâr fil-Hikem ve’l-Emsal ve’l-Eş’âr,

14. Dürer-i Müntesira vel Gurer-i Münteşira,

15.Düstûr-ül-Amel fî Islâhil-Hâlâl,

16.Beydâvî Tefsîri Şerhi,

17.Hüsn-ül-Hidâye,

18.  Resm-ür-Recm bis-Sim ve’l-Cîm,

19.Câmi-ul-Mütûn min Cüll-il-Fünûn,